Điện trở là gì? Đơn vị đo điện trở là gì? cấu tạo và công dụng

1.3. Đơn vị của điện trở là gì?

Đơn vị đo điện trở là Ohm (Ω) – được đặt theo tên của nhà vật lý người Đức Georg Simon Ohm, người đã phát minh ra định luật Ohm nổi tiếng. Đây là đơn vị tiêu chuẩn trong Hệ thống đơn vị quốc tế (SI) để đo khả năng cản trở dòng điện của một vật liệu hoặc linh kiện.

Ngoài đơn vị cơ bản Ω, người ta còn sử dụng các bội số để biểu thị các giá trị điện trở lớn hơn, giúp thuận tiện hơn trong tính toán và thiết kế mạch điện:

• KΩ (Kilo Ohm) = 1.000 Ω
• MΩ (Mega Ohm) = 1.000.000 Ω

Ví dụ thực tế:

• Một điện trở có giá trị 220Ω thường được dùng trong mạch LED để giới hạn dòng điện.
• Điện trở 10KΩ hoặc 100KΩ được dùng trong các mạch khuếch đại, chia áp hoặc cảm biến.
• Các điện trở có giá trị 1MΩ trở lên thường xuất hiện trong mạch đo tín hiệu yếu hoặc mạch lọc nhiễu.

Việc lựa chọn đơn vị và giá trị điện trở phù hợp giúp đảm bảo hiệu quả hoạt động, độ ổn định và an toàn cho toàn bộ hệ thống điện tử.

1.4. Phân loại điện trở

Tùy theo cấu tạo, đặc tính hoạt động và mục đích sử dụng, điện trở được chia thành nhiều loại khác nhau. Mỗi loại mang một vai trò riêng trong các hệ thống điện – điện tử.

1.4.1 Điện trở cố định (Fixed Resistor)

Đây là loại điện trở có giá trị điện trở cố định, không thay đổi trong quá trình hoạt động.

• Đặc điểm: Cấu tạo đơn giản, giá thành thấp, độ ổn định cao.
• Ứng dụng: Dùng trong hầu hết các mạch điện tử cơ bản, mạch chia áp, mạch lọc tín hiệu hoặc mạch hạn dòng cho đèn LED, transistor, IC.

1.4.2. Điện trở biến đổi (Variable Resistor / Potentiometer / Chiết áp)

Là loại điện trở có thể thay đổi giá trị thủ công thông qua núm vặn hoặc trượt.

• Đặc điểm: Dễ điều chỉnh, linh hoạt trong sử dụng, có thể tạo nhiều mức điện áp khác nhau.
• Ứng dụng: Thường thấy trong mạch điều chỉnh âm lượng, độ sáng, tốc độ quạt, tần số hoặc các thiết bị cần hiệu chỉnh đầu ra.

1.4.3. Điện trở nhiệt (Thermistor – NTC/PTC)

Điện trở nhiệt có giá trị thay đổi theo nhiệt độ môi trường.

• NTC (Negative Temperature Coefficient): Điện trở giảm khi nhiệt độ tăng.
• PTC (Positive Temperature Coefficient): Điện trở tăng khi nhiệt độ tăng.
• Ứng dụng: Dùng làm cảm biến nhiệt, mạch bảo vệ chống quá nhiệt, mạch khởi động mềm cho động cơ hoặc thiết bị điện.

1.4.4. Điện trở quang (Light Dependent Resistor – LDR)

Là loại điện trở có giá trị thay đổi theo cường độ ánh sáng chiếu vào.

• Đặc điểm: Khi ánh sáng mạnh, điện trở giảm; khi ánh sáng yếu, điện trở tăng.
• Ứng dụng: Dùng trong mạch cảm biến ánh sáng, đèn đường tự động, thiết bị đo sáng hoặc hệ thống an ninh.

1.4.5. Điện trở công suất (Power Resistor)

Là loại điện trở được thiết kế để chịu được dòng điện lớn và tản nhiệt tốt.

• Đặc điểm: Kích thước lớn, thường làm từ vật liệu chịu nhiệt như ceramic hoặc kim loại.
• Ứng dụng: Dùng trong thiết bị điện công nghiệp, bộ nguồn, mạch xả tụ điện hoặc mạch bảo vệ tải.

2. Cấu tạo của điện trở

Một điện trở thường có cấu tạo đơn giản nhưng được thiết kế tinh tế để đảm bảo độ chính xác và độ bền cao trong quá trình hoạt động. Cụ thể gồm các phần sau:

• Lõi điện trở (Resistive Element): Là phần chính tạo nên giá trị điện trở. Tùy theo loại điện trở mà lõi có thể làm từ hợp kim, than chì, màng kim loại, dây kim loại quấn hoặc vật liệu gốm dẫn điện yếu.
• Thân cách điện (Insulating Body): Thường làm bằng gốm hoặc nhựa chịu nhiệt, có nhiệm vụ cách điện và bảo vệ lõi điện trở khỏi tác động bên ngoài như nhiệt độ, độ ẩm, hay va chạm cơ học.
• Vỏ bọc bảo vệ: Lớp ngoài cùng, có thể bằng sơn cách điện, nhựa epoxy hoặc thủy tinh để chống ẩm, chống oxy hóa và tăng độ bền cho linh kiện.
• Vòng màu (Color Bands): Là các vạch màu in trên thân điện trở để biểu thị giá trị điện trở, hệ số nhân và sai số theo quy ước quốc tế (thường có 4, 5 hoặc 6 vòng màu).
• Chân dẫn (Leads): Là hai dây kim loại ở hai đầu điện trở, giúp kết nối điện trở với mạch điện. Chân thường làm từ đồng mạ thiếc để đảm bảo dẫn điện tốt và dễ hàn.

3. Nguyên lý hoạt động của điện trở là gì

Điện trở hoạt động dựa trên nguyên lý cản trở dòng điện và tuân theo định luật Ohm – một trong những nguyên lý cơ bản nhất trong điện học. Định luật này cho thấy mối quan hệ tuyến tính giữa điện áp (V), cường độ dòng điện (I) và điện trở (R) trong một mạch điện kín.

3.1. Định luật Ohm – cơ sở hoạt động của điện trở

Theo định luật Ohm, điện áp đặt lên hai đầu điện trở tỉ lệ thuận với cường độ dòng điện chạy qua nó, với hệ số tỉ lệ là điện trở (R) của vật dẫn.

Công thức:

Trong đó:

• V: Hiệu điện thế (điện áp), đơn vị Volt (V)
• I: Cường độ dòng điện, đơn vị Ampere (A)
• R: Điện trở, đơn vị Ohm (Ω)

Công thức này giúp xác định mối liên hệ giữa dòng điện, điện áp và điện trở, đồng thời là nền tảng cho việc thiết kế, đo lường và bảo vệ mạch điện.

Ví dụ:  Giả sử bạn có một điện trở 400Ω, được nối vào nguồn điện 14V DC.
Áp dụng công thức V = I × R, ta có:

I = V / R = 14 / 400 = 0.035A

Như vậy, dòng điện chạy qua điện trở là 0.035 ampe (tương đương 35mA).

Điện trở này sẽ hạn chế lượng dòng điện đi qua mạch, giúp bảo vệ các linh kiện nhạy cảm như LED, transistor hoặc IC khỏi bị quá tải.

3.2 Cơ chế cản trở dòng điện là gì

Khi dòng điện chạy qua dây dẫn, các electron tự do di chuyển trong vật liệu sẽ liên tục va chạm với các ion dương hoặc nguyên tử.
Những va chạm này làm tiêu hao năng lượng điện và chuyển hóa thành nhiệt năng, gọi là hiệu ứng Joule.

Chính hiện tượng này khiến điện trở trở thành phần tử tiêu tán năng lượng trong mạch, được dùng để:

• Giảm dòng điện.
• Chia điện áp.
• Ổn định tín hiệu.
• Bảo vệ linh kiện điện tử.

2.3 Điện trở trong mạch xoay chiều (AC)

Trong mạch điện xoay chiều (AC), điện trở thực tế không chỉ có giá trị R thuần túy. Nó còn có thêm:

• Điện cảm (L): gây ra hiện tượng cảm kháng – cản trở dòng điện xoay chiều do từ trường.
• Điện dung (C): gây ra hiện tượng dung kháng – cản trở do sự tích điện của tụ điện.

Hai yếu tố này làm cho điện áp và dòng điện không còn đồng pha, dẫn đến sự lệch pha giữa chúng. Vì vậy, trong các mạch AC hiện đại, người ta thường xét tổng trở (Z) thay vì chỉ điện trở thuần R.